فرود شریفی

مسول کارگروه خشکسالی و تغییر اقلیم ستاد توسعه فناوری آب، خاک، خشکسالی و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

با توجه به برآوردهاي موجود، خسارت خشكسالي به بخش كشاورزي در سال 80 حدود 5/2 ميليارد دلار و در سال 79 حدود 7/1 ميليارد دلار بوده است.  خسارت عمده خشكسالي به علت كاهش فعاليت‌هاي كشاورزي و توليد ناخالص داخلي (GDP) از كشاورزي حدود 12 درصد بود.  همچنين وقوع خشكسالي در اقتصاد كشور از طريق كمبود عرضه مواد خام براي صنايع و كمبود تقاضا براي توليدات صنعتي به علت كاهش توليد در بخش كشاورزي بود.  خشكسالي بر ميزان تقاضاي نهاده‌هاي كشاورزي مانند كود، سم، ماشين آلات، اعتبارات و ...  تاثير داشت، علاوه بر اين، خشكسالي بر منابع آب، جنگل، مرتع و ساير منابع طبيعي به شدت تاثير دارد .               

استراتژي تلفيق مديريت آب و مديريت خشكسالي براي بخش كشاورزي، مشاركت دستگاه هاي مختلف را مي طلبد.  استراتژي مرتبط با جبران اثرات خشكسالي با مديريت و برنامه‌ريزي استراتژيك آب مرتبط مي‌باشد كه شامل دو نوع اقدام است كه هر دو براي كاهش كوتاه مدت و بلند مدت خشكسالي برنامه‌ريزي مي‌شود.  اقدامات بلند مدت با كاهش آسيب پذيري سيستم‌هاي عرضه آب در بخش كشاورزي منجر مي شود.  افزايش حفظ و بهره برداری آب با استفاده از فناوری هاي مناسب و تغذيه مستمر آب‌هاي زيرزميني مثال‌هايي از اين اقدامات بلند مدت است .  اقدامات كوتاه مدت شامل اجراي برنامه و آمادگی در شرایط حوادث غيرمترقبه است.  برنامه‌ريزي استفاده از منابع آب بايستي بر اساس اصول مديريت عرضه، مديريت تقاضا و به منظور حداقل رساندن خسارت خشكسالي باشد.     

در بخش كشاورزي، حفظ آب و خاك يك استراتژي عمده به منظور مديريت خشكسالي و حداقل رساندن تاثيرات آن است.  استفاده از آبياري نوین، كشت محصولاتي كه به آب زيادي نياز ندارند، مهار علف هاي هرز كه با محصولات غذايي جهت دستيابي به آب و مواد غذايي رقابت مي‌كنند،  قيمت گذاري آب و استفاده مجدد از آب‌هاي بازگشتی و نامتعارف موجب حفظ آب مي‌شود.  آبياري تكميلي با استفاده از منابع آب هاي زيرزميني در تركيب با آب بارندگي و کاهش تبخیر نقش مهمي را در افزايش و تثبيت عملكرد محصول در سيستم‌هاي زراعي در اراضي خشك دارد.  روش صحيح آمادگي و مقابله با خشكسالي بايستي متکی به مشارکت گسترده مردمی بوده و توانمند سازی آحاد مردم و كشاورزان را در نظر بگيرد.  استفاده از گياهان مقاوم به خشكي، كشت به موقع، خاك‌ورزي و كود دهي، استفاده مناسب از آب، افزايش عملكرد و كيفيت محصول، كاهش ضايعات پس از برداشت بايستي مورد تاكيد و توجه قرار گيرد.  اعطاي تسهیلات بموقع و بيمه خشكسالي، كشاورزان را به انجام مديريت صحيح در شرايط بحران اقليمي توانمند مي‌سازد.  در سيستم‌ كشاورزي پايدار، استفاده مناسب از آب و زمين در قالب استراتژي ملي آمادگي و مقابله با خشكسالي امكان پذير مي شود. 

لازم است بصورت جدی تر از گذشته کاهش تبخیر و هدر رفت آب و استفاده از باران با توسعه فناوری در دستور کار قرار گیرد، بارش ها در محل نزول ذخیره شود و در فصلی که بارش نیست از رطوبت زمین استفاده شود. کاشت در محیط های کنترل شده با استفاده از فقط 5 درصد آب مصرفی فعلی میتواند بیش تر از میزان تولید موجود را رقم بزند.  امروز کشور را فعلی را  برابر مصرف فعلی اینکه درخت را چطور بکاریم و چه درختی بکاریم که هم مقاوم باشد و هم شرایط سخت را تحمل کند در دست مطالعات و تحقیقات است. همچنین در حال بررسی این موضوع هستیم که مشخص شود در گذشته در شرایط خاص و سخت چه اقداماتی صورت می گرفت؛ برای مثال در شهرستان استهبان فارس، محصول انجیر بدون آنکه خشک شود تولید می‌شده به این معنی که درخت انجیر در سطح زمین کاشته نمی شد و چاله كاشت درخت را آنقدر حفر مي‌كردند که به رطوبت خاک برسند، به این ترتیب ریشه گیاه همیشه در رطوبت قرار داشت و خشک نمی شد؛ در بوشهر نیز درخت انگور با تکنیکی خاص کاشته می‌شد و آثار باغ‌هاي زيرزميني با عمق حدود ده متر در بوشهر هنوز موجود است، در همین حال در سیراف بوشهر تمهیداتی به کار گرفته می شود که در هوای گرم محصولات با خشکسالی مواجه نمی‌شوند؛ براین اساس ما در حال بررسی تکنولوژی در گذشته و سازگاری فناوری های جدید و تکنیک های کارآمد در این باره هستیم تا تلفیقی از تکنولوژی های روز و گذشته را برای رفع معضل موجود به کار گیریم.

یک بحث مربوط به این است که پیش بینی کنیم که خشکسالی با چه میزان و شدتی اتفاق افتاده و در چه سطحی طبقه بندی می شود؛ به این معنی که بايد قبل  از اینکه خشکسالی اتفاق بیافتد، برای ذخیره سازی آب و استفاده از آبهای غیرمتعارف برنامه ریزی داشته باشیم. با وقوع خشكسالي و براي حفظ سرمايه‌گذاري‌ها مي‌توان  از آبهای شور، آب ژرفي و حتي رطوبت هوا برای مقابله با بحران خشکسالی استفاده كرد. باید با مدل های نرم افزاری و سخت افزاری اقداماتی صورت گیرد که نگذاریم میزان آب موجود هدر رود و جلوی تبخیر آن را بگیریم.

 تا پیش از این به آبهای شور داخلی همچون آب دریای خزر و خلیح فارس و منابع آب شور داخلی توجه کافی صورت نمی‌گرفت اما لازم است برنامه‌ریزی برای استفاده از این منابع در دستور كار قرارگيرد. به این معنی که آب را شیرین سازی کرده و مورد استفاده قرار گیرد و یا برای محصولاتی به کار گرفته شود که به آب شور حساسیت نداشته باشند. هم اکنون برخی نهال ها و محصولات مانند گیاه "سالیکورنیا" با آب دریا قابل کشت است. برخی انواع جلبک های خوراکی نیز قابل کاشت بر روی آب دریا هستند. 

باتوجه به واقع شدن کشور در کمربند خشک کره زمین، در زمینه فناوری های استحصال و بهره برداری از آب ضرورت دارد سطح دانش و فناوری بومی کشور بسیار فراتر از سایر کشورهای دیگری که پرآب تر هستند باشد و از محققان و دانشجویان و اندیشمندان برای تمرکز روی ابداع روشهای ابتکاری در زمینه آب، خشکسالی، فرسایش خاک و محیط زیست در سطح گسترده دعوت می شود.